അന്തരിച്ച ചലച്ചിത്രകാരന്‍ കെ. ആര്‍. മോഹനന്റെ സ്മരണക്കായി ഇന്‍സൈറ്റ് ദ് ക്രിയേറ്റീവ് ഗ്രൂപ് നടത്തിവരുന്ന കെ. ആര്‍. മോഹനന്‍ മെമ്മോറിയല്‍ ഇന്റര്‍നാഷണല്‍ ഡോക്യുമെന്ററി ഫെസ്റ്റിവലിന്റെ ആറാമത് എഡിഷന്‍ 2023 ഫെബ്രുവരി 19 നു ഞായറാഴ്ച പാലക്കാട് ലയണ്‍സ് സ്‌കൂളിലെ ഗോള്‍ഡന്‍ ജൂബിലി ഹാളില്‍ വച്ചു നടക്കും.

ഇരുപതു മിനുട്ടില്‍ താഴെ ദൈര്‍ഘ്യമുള്ള ഡോക്യുമെന്ററികളാണ് മത്സരത്തിനായി പരിഗണിക്കുക.

ഡോക്യുമെന്ററി/ചലച്ചിത്ര മേഖലയിലെ പ്രഗത്ഭര്‍ അടങ്ങുന്ന ജൂറി തിരഞ്ഞെടുക്കുന്ന ഡോക്യൂമെന്ററിക്കു പതിനായിരം രൂപയും ഫലകവും പ്രശസ്തിപത്രവും അടങ്ങുന്ന കെ. ആര്‍. മോഹനന്‍ മെമ്മോറിയല്‍ ഡോക്യുമെന്ററി അവാര്‍ഡ് സമ്മാനിക്കും. ‘മോഹനസ്മൃതി’ കെ. ആര്‍. മോഹനന്‍ അനുസ്മരണവും മേളയുടെ ഭാഗമായി നടക്കും.

മത്സര ഡോക്യൂമെന്ററികള്‍ ഡിസംബര്‍ 31 വരെ www.insightthecreativegroup.com എന്ന വെബ്സൈറ്റിലൂടെ സമര്‍പ്പിക്കാവുന്നതാണ്. കൂടുതല്‍ വിവരങ്ങള്‍ക്ക്: Phone 9446000373, 9496094153

മഞ്ഞുകാലമായ നവംബര്‍-ഡിസംബര്‍-ജനുവരിയാണ് ഭൂമിയിലെ സ്വര്‍ഗമെന്ന് വിശേഷിപ്പിക്കുന്ന കശ്മീര്‍ താഴ് വര കാണാനുള്ള സമയം.

ജലീല്‍ ഖാദര്‍

കശ്മീര്‍-ലഘുചിത്രം

3500 കിലോമീറ്ററാണ് കേരളത്തില്‍നിന്ന് ജമ്മുവിലേക്കുള്ള ദൂരം. അവിടെനിന്ന് 250 കിലോമീറ്റര്‍ ചെന്നാല്‍ കാശ്മീരായി. മൊത്തം നാലായിരത്തോളം കിലോമീറ്റര്‍. മാര്‍ച്ച് മുതല്‍ ജൂലൈ വരെ പച്ചപ്പണിഞ്ഞതും ബാക്കിസമയം മഞ്ഞണിഞ്ഞതുമാണ് കാശ്മീരിലെ കാലാവസ്ഥാന്തരീക്ഷം. പഹല്‍ഗാം, സോന്‍മാര്‍ഗ്, ഗുല്‍മാര്‍ഗ്, ഹസ്രത് ബാല്‍, വൈഷ്ണവിദേവിക്ഷേത്രം (ജമ്മു-ഉദ്ദംപൂര്‍) , ദാല്‍തടാകം, ഷാലിമാര്‍, മുഗള്‍ഗാര്‍ഡനുകള്‍ തുടങ്ങിയവയാണ് പ്രധാന ടൂറിസ്റ്റ് കേന്ദ്രങ്ങള്‍. 100 ചതുരശ്ര കിലോമീറ്ററാണ് കശ്മീര്‍ താഴ് വര. ഏറ്റവും കുറഞ്ഞ നിരക്കില്‍ (8000 രൂപ) നാലുദിവസത്തേക്ക് ടൂര്‍ ഓപ്പറേറ്റ് ചെയ്യുന്ന തൃശൂരിലെ ജംഷിഅബൂബക്കറിന്റെ ട്രിപ്പന്‍സ് ഉള്‍പ്പെടെ നിരവധി ടൂറിസ്റ്റ്ഏജന്റുമാരുണ്ട്. ശ്രീനഗറിലെ വിമാനത്താവളം വഴിയും നിരവധി യാത്രക്കാരിവിടെ എത്തുന്നു. കേരളത്തില്‍നിന്ന് വെള്ളിയാഴ്ച പുറപ്പെടുന്ന ഏകപ്രതിവാര ട്രെയിന്‍സര്‍വീസ് കന്യാകുമാരി-ജമ്മുതാവി എക്‌സപ്രസാണ്. ടിക്കറ്റ് കിട്ടാന്‍ നാലുമാസം മുമ്പെങ്കിലും റിസര്‍വ് ചെയ്യണം. ലഡാക്കിലേക്കും അതിന്റെ തലസ്ഥാനമായ ലേയിലേക്കും ശ്രീനഗറില്‍നിന്ന് 418 കിലോമീറ്റര്‍ദൂരമുണ്ട്. ലേയിലെ വിമാനത്താവളത്തിലേക്കും ഡല്‍ഹിവഴി ടിക്കറ്റ് ലഭിക്കും. കാര്‍ഗില്‍ തുടങ്ങിയ അതിര്‍ത്തിപ്രദേശങ്ങള്‍ ഇവിടെയാണ്.

സ്വര്‍ഗത്തിലെ ദു:ഖപുത്രി

കശ്മീര്‍ എന്നുകേള്‍ക്കുമ്പോള്‍ കോരിത്തരിക്കാത്തവരായി ആരുണ്ട്. അവിടെ എത്തണമെന്ന് മോഹിക്കാത്തവരായും. യൂട്യൂബുകളിലും സിനിമകളിലും ചിത്രങ്ങളിലും വാര്‍ത്തകളിലുമായി നാം കണ്ടും കേട്ടും പരിചിതമായ സ്വര്‍ഗത്തിലേക്ക് ഒരു വെര്‍ച്വല്‍യാത്ര പോയാലോ. ഇന്ത്യയുടെ വടക്കുപടിഞ്ഞാറന്‍ അതിര്‍ത്തിയിലെ യൂറോപ്പിനോട് കിടപിടിക്കുന്ന മഞ്ഞണിഞ്ഞ ഹിമാലയന്‍ഭൂപ്രദേശം. ഭൂമിയിലെ സ്വര്‍ഗമെന്നാണ് കശ്മീരിന്റെ ചെല്ലപ്പേര്. കശ്മീരിലെത്തുന്നവരെ സ്വീകരിക്കുന്നത് മഞ്ഞുപോലെ തണുത്തുറഞ്ഞുകിടക്കുന്ന മനുഷ്യജീവിതമാണ്. എല്ലാറ്റിനും ബരാബര്‍ ഹേ( കുഴപ്പമില്ല) എന്ന് കാശ്മീരികള്‍ പൊതുവെ പറയുമെങ്കിലും അവരോട് അടുത്തിടപഴകുമ്പോള്‍ പുറത്തെ കട്ടപിടിച്ച മഞ്ഞ് ഉരുകി സ്‌നേഹത്തിന്റെ തെളിഞ്ഞ നീരുറവ ദൃശ്യമാകും. ജീവിതത്തിലെ നൈരന്തര്യമാര്‍ന്ന പ്രയാസങ്ങളുടെ വലക്കെട്ട് അഴിച്ചെടുക്കുമവര്‍. പിന്നെ വീട്ടിലോട്ട് ക്ഷണിച്ച് ചായ തന്നെന്നിരിക്കും. അത്തരമൊരു അനുഭവമാണ് മഞ്ഞുറയുന്ന 2021 ഡിസംബറിലെ യാത്രയില്‍ എനിക്ക് അനുഭവവേദ്യമായത്. ജീവിതപ്രയാസങ്ങള്‍ക്കിടയിലും മനുഷ്യബന്ധങ്ങള്‍ എത്രകണ്ട് ഇവിടെ സുദൃഢമാണെന്ന് വിളിച്ചോതുന്നതായി ഈ യാത്ര. സ്‌നേഹിക്കാന്‍ മാത്രമറിയാവുന്ന മനുഷ്യരാണ് ശരാശരി കാശ്മീരികള്‍. മഞ്ഞും ഊഷരതയും നിറഞ്ഞ മലനിരകളുടെ താഴ് വാരത്ത് പച്ചമനുഷ്യര്‍ എങ്ങനെയാണ് പിടിച്ചുനില്‍ക്കുന്നതെന്ന് തോന്നിപ്പോകു. ടൂറിസത്തില്‍നിന്നാണ് ഇവരുടെ വരുമാനം പ്രധാനമായും .നെല്ല്, ഗോതമ്പ് കൃഷിയും ആപ്പിളും പച്ചക്കറിയും കുങ്കുമവും വിളവെടുക്കുന്നുണ്ടെങ്കിലും മഞ്ഞുറയുന്നതും ചൂടേറിയതുമായ രണ്ടുതരം കാലാവസ്ഥയില്‍ അവയില്‍നിന്ന് കാര്യമായ മെച്ചം കര്‍ഷകന് ലഭ്യമാകുന്നില്ല. അതുകൊണ്ടുതന്നെ ജമ്മുവിലുള്‍പ്പെടെ കാശ്മീരികളടക്കമുള്ള ഒരുകോടിയിലധികം ജനസംഖ്യയില്‍ മുക്കാല്‍പങ്ക് മനുഷ്യരുടെയും ജീവിതം ദുസ്സഹംതന്നെ. 96 ശതമാനമാണ് കശ്മീരിലെ മുസ്‌ലിംജനസംഖ്യ.
നൂറ്റാണ്ടുകളായുള്ള മനുഷ്യവാസവും മഹിതപാരമ്പര്യവുമുള്ള മണ്ണും മനുഷ്യരുമാണ് കാശ്മീരികള്‍. അവര്‍ക്ക് ഇന്ത്യയിലെ തെക്ക്, വടക്ക് ,കിഴക്ക് പ്രദേശങ്ങളിലെ ജനതയേക്കാള്‍ കൂടുതല്‍ ശാരീരികവും സാംസ്‌കാരികവുമായ അടുപ്പം പഴയകാലത്തെ പേര്‍ഷ്യക്കാരോടാണ്. മധ്യകാല സാംസ്‌കാരികകേന്ദ്രമായ പേര്‍ഷ്യയില്‍നിന്ന് (ഇപ്പോഴത്തെ ഇറാന്‍) സിന്ധുനദീതീരംവഴി കുടിയേറിയ ജനതയാണ് കാശ്മീരികളെന്നത് ചരിത്രം. അഫ്ഗാനിസ്ഥാനും ഇന്നത്തെ പാക്കിസ്താനും ഇസ്‌ലാമികസാംസ്‌കാരികത പേറുമ്പോഴും സ്വത്വപരമായി ഇവര്‍ കൂടുതല്‍ യോജിച്ചുനില്‍ക്കുന്നത് പേര്‍ഷ്യന്‍ സംസ്‌കൃതിയോടാണ്. എണ്ണമറ്റ സഞ്ചാരികളും കുടിയേറ്റക്കാരും ഇതുവഴി ഇന്ത്യയിലെത്തി. സിന്ധുനദീതടസംസ്‌കാരത്തിന്റെ കളിത്തൊട്ടിലായിരുന്ന പാക്കിസ്താനിലെ മോഹന്‍ജെദാരോ, ഹാരപ്പ എന്നീ പ്രദേശങ്ങള്‍ ആര്യന്മാരുടെ അധിനിവേശത്തെക്കുറിച്ചാണ് പറയുന്നതെങ്കിലും അതിനൊക്കെ എത്രയോമുമ്പുതന്നെ ഈപ്രദേശത്ത് എത്തിയവരാണ് കശ്മീരികള്‍. ഇന്ത്യയിലെയും പാക്കിസ്താനിലെതന്നെയും മനുഷ്യരുമായി അവര്‍ക്ക് പൂര്‍ണമായും ഇടകലരാന്‍ കഴിയാത്തതും ഇതുകൊണ്ടുതന്നെ. കടുത്ത മൈനസ്ഡിഗ്രിയിലെ മഞ്ഞിലും സ്വന്തം സംസ്‌കാരവും ഭൂമിയും വിട്ടെറിഞ്ഞ് ജനത എങ്ങോട്ടേക്കും പോകാത്തതും മറ്റൊന്നുംകൊണ്ടല്ല.
2019 ഓഗസ്റ്റ് 5നാണ് ജമ്മുകാശ്മീരിനെ വിഭജിച്ച് ജമ്മുകാശ്മീര്‍ ,ലഡാക്ക് എന്നീ കേന്ദ്രഭരണപ്രദേശങ്ങള്‍ കേന്ദ്രസര്‍ക്കാര്‍ സൃഷ്ടിച്ചത്. ഭരണഘടനാ ഭേദഗതിയിലൂടെയായിരുന്നു അത്. ഇതിനുപുറമെ ചെയ്ത മറ്റൊരു നിയമനിര്‍മാണം വലിയ കോലാഹലങ്ങള്‍ക്ക് താഴ്‌വരയില്‍ വഴിവെച്ചു. മറ്റുള്ള സംസ്ഥാനത്തെ ആളുകള്‍ക്ക് ഇവിടെ ഭൂമിവാങ്ങാന്‍ അനുമതിയില്ലാതിരുന്നത് ( 370ീ വകുപ്പ്) റദ്ദാക്കി. പാക്കിസ്താനില്‍നിന്നുള്ള തീവ്രവാദികളുടെ ആക്രമണഭീഷണി നിലനില്‍ക്കുന്ന സംസ്ഥാനത്ത് ഇത് വലിയതോതിലുള്ള അസ്വാരസ്യത്തിന് വീണ്ടും വഴിവെച്ചു.സ്വാതന്ത്ര്യകാലം മുതല്‍സംസ്ഥാനം അനുഭവിച്ചുവന്ന പ്രത്യേകപദവിയാണ് 370-ാംവകുപ്പ് . പ്രധാനരാഷ്ട്രീയകക്ഷികളുടെ നേതാക്കളെ തുറങ്കലിലടച്ചും പൗരന്മാരെ ഭീതിപ്പെടുത്തിയും ഇതിനെതിരായ പ്രക്ഷോഭത്തെ കേന്ദ്ര-കേന്ദ്രഭരണപ്രദേശഭരണകൂടങ്ങള്‍ ഉരുക്കുമുഷ്ടിയോടെ നേരിട്ടു.നിരവധിപേര്‍ക്ക്പരിക്കേല്‍ക്കുകയും പലരും മരണപ്പെടുകയുമുണ്ടായി. തീവ്രവാദം ഇല്ലാതാക്കുമെന്നായിരുന്നു പ്രത്യേകവകുപ്പ് റദ്ദാക്കാനായി കേന്ദ്രത്തിലെ മോദിസര്‍ക്കാര്‍ പറഞ്ഞതെങ്കിലും അതിനുശേഷം വലിയതോതിലുള്ള അക്രമമാണ് ഇവിടെനടന്നത്. പക്ഷേ ഏതാനും മാസമായി കോവിഡിന്റെയും മറ്റും ഭീതിയില്‍ ജനങ്ങളില്‍ പലരും അടങ്ങിയൊതുങ്ങിയിരിപ്പാണ്. വീണ്ടും പ്രക്ഷോഭം ഏതുനിമിഷവും പൊട്ടിപ്പുറപ്പെടാനുള്ള സാധ്യതയും അകമേ ദൃശ്യമാണ്. അടുത്തിടെയായി വര്‍ധിച്ചുവരുന്ന ഭീകരാക്രമണങ്ങള്‍തെളിയിക്കുന്നത് കേന്ദ്രത്തിന്റെ വാദങ്ങളെല്ലാം മിഥ്യയാണെന്നാണ്. ഷാലിമാര്‍ഗാര്‍ഡനകത്ത് ജനുവരി ആദ്യദിനത്തില്‍ തീവ്രവാദിയെ വെടിവെച്ചുകൊല്ലുകയുണ്ടായി. പൊലീസ്‌വാഹനം ആക്രമിച്ചതിലെ പ്രതിയാണെന്നായിരുന്നു സര്‍ക്കാര്‍വാദം. സിവില്‍വേഷത്തില്‍ചെന്ന പോലീസുകാരാണ് യിവാവിനെ കൊലപ്പെടുത്തിയത്. ഇതോടെ പ്രസിദ്ധവിനോദകേന്ദ്രമായ ഈ ഗാര്‍ഡനും ഭീതിയിലായി.
പക്ഷേ ഈ പുകിലുകളൊന്നും അറിയാതെ ഹിമവാന്റെ മടിത്തട്ടില്‍ കളിച്ചുല്ലസിക്കാനെത്തുകയാണ് രാജ്യത്തിന്റെ പലയിടത്തുനിന്നുമുള്ള വിനോയാത്രക്കാര്‍. അവര്‍ക്ക് പ്രത്യേകമായ സംവിധാനങ്ങളൊന്നും ലഘുലേഖയോ മറ്റോ ലഭിക്കുന്നില്ലെങ്കില്‍ ടൂര്‍ ഓപ്പറേറ്റര്‍മാര്‍ അതെല്ലാം സംഘടിപ്പിക്കും. ടൂറിസത്തിന് യാതൊരു തടസ്സവും സംഭവിക്കരുതെന്നാണ് സര്‍ക്കാരിന്റെ നിലപാടെന്ന് തോന്നുന്നു. ഹോട്ടലില്‍ ഭക്ഷണം കഴിച്ചുകൊണ്ടിരിക്കെ ഉടമയോട് ക്രമസമാധാനാന്തരീക്ഷത്തെക്കുറിച്ച് ആരാഞ്ഞപ്പോള്‍ ലഭിച്ച മറുപടി കാശ്മീരികളുടെ യഥാര്‍ത്ഥമനസ്സ് വ്യക്തമാക്കുന്നതായി. ‘നിങ്ങള്‍ക്ക് എവിടെയെങ്കിലും വല്ലപ്രശ്‌നമുണ്ടായോ , ഇപ്പോള്‍ എല്ലാം ശാന്തമാണിവിടെ ..’ എന്നെല്ലാമാണ് അയാള്‍ പറഞ്ഞത്. അതായത് വിനോദയാത്രക്കാര്‍ക്കിടയില്‍ ആശങ്കയുണ്ടായാല്‍ തങ്ങളുടെ കഞ്ഞികുടി മുട്ടുമെന്ന് അവര്‍ക്കറിയാം! ഷാലിമാറിലെ തെരുവുകളിലൂടെ തനിച്ച് നടക്കുമ്പോള്‍ ആളുകള്‍ ഇടങ്കണ്ണിട്ട് എന്നെ വീക്ഷിക്കുന്നത് കണ്ടു. അവരിലൊരാളോട്ദീര്‍ഘനേരം സംസാരിക്കുകയും ചെയ്തു. എല്ലാം തുറന്നുപറഞ്ഞ അദ്ദേഹം പക്ഷേ വീട്ടിലേക്ക് ക്ഷണിച്ചെങ്കിലും പകുതിവഴിക്ക് എന്നെ ഒഴിവാക്കി. വിദേശടൂറിസ്റ്റുകളായി ഒരാളെപോലും എവിടെയും കണ്ടില്ല.
ദാല്‍തടാകക്കരയിലെ ഗ്രാമത്തിലും ഇങ്ങനെ നടന്നു. അവിടെയും ഗ്രാമീണര്‍ നിങ്ങളെ സംശയത്തോടെയാണ് നോക്കുക. പക്ഷേ അടുത്തുപോയി സലാം പറഞ്ഞ് സംസാരം തുടങ്ങുമ്പോള്‍ അവര്‍ പ്രത്യേകിച്ച് പ്രായമായവര്‍ എല്ലാം തുറന്നുപറയും. ഒരു ചായകുടിക്കാന്‍ കയറിയ കടയിലെ ആളോട് സംസാരിക്കുന്നതിനിടെ രാഷ്ട്രീയവിഷയങ്ങളിലേക്ക് കടന്നതോടെ അദ്ദേഹം സംസാരത്തിന് സുല്ലിട്ടു. എന്നാല്‍ മറ്റൊരു വയോധികന്‍ ഒരുപാടുനേരം കാശ്മീരിനെയും ജീവിതത്തെയും കുറിച്ച് നന്മനിറഞ്ഞ മനസ്സോടെ സംവദിച്ചു. ചായക്കടക്കാരനോട് ഒപ്പമൊരു സെല്‍ഫിയെടുക്കാന്‍ ആവശ്യപ്പെട്ടപ്പോള്‍ വേണ്ടെന്നായിരുന്നു മറുപടി. പിന്നീടയാള്‍ ചോദിച്ചു: ആപ് ഖോസിഹേ? (താങ്കള്‍ പട്ടാളക്കാരനാണോ) പലരൂപത്തിലും വേഷത്തിലും സര്‍ക്കാരിന്റെ ചാരന്മാര്‍ കാശ്മീരിലുണ്ടാകുമെന്നാണ ്എന്റെ പത്രപ്രവര്‍ത്തകതിരിച്ചറിയല്‍ കാര്‍ഡ് കാട്ടിയപ്പോള്‍ അയാള്‍ പറഞ്ഞത്. യുവാക്കളും പ്രായമായവരും അവിടവിടെയായി ഓടിനടക്കാറുണ്ടെങ്കിലും സ്ത്രീകളെയും കുട്ടികളെയു അപൂര്‍വമായേ കാണൂ. കഴിഞ്ഞ മൂന്നുവര്‍ഷം പ്രക്ഷോഭവും കോവിഡും കാരണം സ്തംഭനാവസ്ഥയിലായിരുന്ന കാശ്മീരിലെ വിനോദസഞ്ചാരരംഗം പതുക്കെ ഉണരുകയാണെങ്കിലും കച്ചവടവും വരുമാനവും വേണ്ടത്രയില്ലെന്നാണ് വ്യാപാരികള്‍ എല്ലായിടത്തും പറയുന്നത്. ദാല്‍തടാകത്തിലും പഹല്‍ഗാമിലും സോന്‍മാര്‍ഗിലുമെല്ലാം സംസാരിച്ചവരില്‍നിന്ന ്‌ലഭിച്ചതും ഇതേ മറുപടിതന്നെ. കേന്ദ്രഭരണപ്രദേശത്ത് പലപ്പോഴും വൈദ്യുതി മുടങ്ങുന്നതും നേരനുഭവമായി. ഭൂമിയിലെ ഈ ‘അശാന്തിയുടെ സ്വര്‍ഗ’ -ത്തില്‍നിന്ന് തിരിച്ചിറങ്ങി 250 കിലോമീറ്റര്‍ അകലെയുള്ള ജമ്മുവിലെ മറ്റൊരു തണുപ്പന്‍ പട്ടണത്തിലേക്കെത്തുമ്പോള്‍ മഞ്ഞും ഐസും നിറച്ച മലകളും താഴ്‌വരകളും പുഴകളും നഷ്ടമാകുമെങ്കിലും ഏതോ ഒരുശാന്തി നിങ്ങളെ തേടിയെത്തും. ബ്രഹ്മപുത്രയെയാണ് ഇന്ത്യയിലെ ദു:ഖപുത്രിയെന്ന് പറയാറുള്ളതെങ്കിലും ഇനിയെന്നാണാവോ ഇന്ത്യയുടെ കാശ്മീരെന്ന ദു:ഖപുത്രിക്ക് യഥാര്‍ത്ഥത്തില്‍ മോചനം ലഭിക്കുക എന്ന ചോദ്യമാണുയരുന്നത്.

അല്‍പം ചരിത്രം
കാശ്മീര്‍ എന്ന പേര് മുമ്പ് നിര്‍വചിക്കപ്പെട്ടിരുന്നത് തീരെകുറഞ്ഞ ഒരു ഭൂപ്രദേശത്തിനായിരുന്നു. പത്തൊമ്പതാം നൂറ്റാണ്ടിലാണ് ഈ പ്രദേശത്തിന് വലിയമാനം കൈവരുന്നത്. അത് ഇപ്പോള്‍ വടക്ക് ലഡാക്ക് മുതല്‍ അക്‌സായ്ചിന്‍ വരെയും ഇങ്ങ് ജമ്മുവരെയും ഉള്‍പ്പെടുന്നു. ഇന്ത്യയെ അതിന്റെ വടക്കുപടിഞ്ഞാറന്‍ അതിര്‍ത്തിയിലെ പ്രദേശങ്ങള്‍ ചേര്‍ത്ത് പാക്കിസ്താനായി വിഭജിച്ചത് ബ്രിട്ടീഷ് ഭരണക്കാരായിരുന്നു. 1947 ഓഗസ്റ്റ് 15ന്ഇന്ത്യക്ക് സ്വാതന്ത്ര്യം ലഭിക്കുമ്പോള്‍ ഇന്ത്യയുടെ തൊട്ടരികത്തായി പാക്കിസ്താനു രൂപം കൊള്ളുകയായിരുന്നു. അന്ന് കാശ്മീര്‍ ഭരിച്ചിരുന്നത് ഹിന്ദു രാജാവായ ഹരി സിംഗാ യിരുന്നു.
പന്ത്രണ്ടാംനൂറ്റാണ്ടില്‍ ഭരിച്ചിരുന്ന ശംസുദ്ദീന്‍ഷാആയിരുന്നു കശ്മീരിന്റെ ആദ്യരാജഭരണാധികാരിയെന്നാണ് ചരിത്രരേഖകള്‍ പറയുന്നത്. ഷാ മീര്‍ വംശമായിരുന്നു അത്. അവരുടേതായി 1500 വരെ രാജഭരണംനിലനിന്നു. പിന്നീട് 1585ല്‍ അഫിഗാനില്‍നിന്നെത്തിയ മുഗള്‍ഭരണാധികാരി അക്ബറാണ് ഭരണം നടത്തിയത്. അന്ന് അഫ്ഗാനിസ്ഥാന്‍മുതല്‍ പാക്കിസ്താന്‍വരെ കാശ്മീര്‍ കേന്ദ്രീകരിച്ചുള്ള ഭരണമായിരുന്നു. എന്നാല്‍ ഷാജഹാനാണ് ശ്രീനഗര്‍ തലസ്ഥാനമാക്കി കാശ്മീരിനെ പ്രത്യേകഭരണപ്രദേശമാക്കിയത്.
കശ്മീര്‍ ഇന്ന് സംഘര്‍ഷകലുഷിതമായി തുടരുന്നതിന് കാരണം ഇന്ത്യയുമായുള്ള തര്‍ക്കമാണ്. പാക്കിസ്താനും ചൈനയും നടത്തുന്ന സൈനികമായും അല്ലാതെയുമുള്ള ഇടപെടലുകളാണ് പ്രദേശത്തെ സംഘര്‍ഷത്തിലേക്ക് വലിച്ചിഴക്കുന്നത്. സ്വാതന്ത്ര്യസമയത്ത് പ്രത്യേകാധികാരങ്ങള്‍ നിലനിര്‍ത്തിയാണ് പ്രഥമപ്രധാനമന്ത്രി പണ്ഡിറ്റ് ജവഹര്‍ലാല്‍ നെഹ്രു കശ്മീരിനെ ഇന്ത്യയിലെ സംസ്ഥാനമാക്കി രാജ്യത്തോട്‌ചേര്‍ത്തത്. അന്ന് ജനങ്ങളില്‍ നല്ലൊരു വിഭാഗവും പാക്കിസ്താനുമായി കൂട്ടുകൂടുന്നതിനോ സ്വതന്ത്രരാജ്യമായിനികൊള്ളുന്നതിനോ ആണ് ആഗ്രഹിച്ചിരുന്നത്. ഇന്ത്യയുമായുള്ള ലയനം കശ്മീരികളില്‍ പ്രത്യേകവികാരമൊന്നുമുണ്ടാക്കിയില്ല. പക്ഷേ കാലങ്ങളുടെ ഗതിപ്രവാഹത്തില്‍ പാക്കിസ്താനും ചൈനയും കാശ്മീരിനെ സ്ഥിരം തര്‍ക്കപ്രദേശമായി നിലനിര്‍ത്തുന്നതിനും ഇന്ത്യാഭരണകൂടത്തിന് വെല്ലുവിളിയായി അവശേഷിപ്പിക്കുകയുമായിരുന്നു.
പാക്കിസ്താനില്‍നിന്ന് നുഴഞ്ഞുകയറിവരുന്നവരും കാശ്മീരിലെതന്നെ യുവാക്കളിലെ ചിലരുമാണ് ഇന്നത്തെ പ്രശ്‌നങ്ങളുടെ യഥാര്‍ഥഉടമകള്‍.ഇന്ത്യന്‍പട്ടാളത്തോട് കാശ്മീരികള്‍ക്ക് പ്രത്യേകമായ മമതയൊന്നുമില്ലെന്ന് യാത്രകളില്‍അറിയാനാകും. അവര്‍കാശ്മീരികളെ ശത്രുക്കളായി കാണുന്നതാണ് പ്രശ്‌നമെന്നാണ് ചില ഗ്രാമീണര്‍ പറയുന്നത്.
യാത്രയില്‍ ദര്‍ശിച്ചതും അനുഭവിച്ചതുമായ സംഭവങ്ങള്‍ ഒരു ശരാശരിഇന്ത്യക്കാരനെന്ന നിലയില്‍ കോരിത്തരിപ്പിക്കുന്നതാണ്. മനുഷ്യനെ അവന്റെ ജാതിയോ മതമോ പ്രദേശമോ നോക്കാതെ സ്വീകരിക്കുന്നവരാണ് കശ്മീരികളെന്ന് തലസ്ഥാനമായ ശ്രീനഗറിലെ ദാല്‍തടാകക്കരയിലെ അനുഭവം വെളിപ്പെടുത്തുന്നു. യാത്രക്കിടെ ദാല്‍ തടാകക്കരയില്‍ ഉലാത്താനിറങ്ങിയ ‘ഹോട്ടല്‍ അടുത്തുണ്ടോ’ എന്ന് വെറുതെയൊന്ന് ചോദിച്ചതിന് മീന്‍പിടിച്ചുകൊണ്ടിരുന്ന കശ്മീരിദമ്പതികള്‍ തന്ന സ്വീകരണവും സത്കാരവും കാശ്മീരിനെക്കുറിച്ചുള്ള നിത്യഓര്‍മയായി അവശേഷിക്കും. ദാല്‍തടാകക്കരയില്‍ തണുപ്പുകാലത്ത് നിത്യവും കാണുന്ന കാഴ്ച മഞ്ഞില്‍ ഒളിച്ചിരിക്കുന്ന തടാകത്തിലെ വെള്ളവും ജീവികളുംതന്നെ. ടൂറിസത്തിന്റെ ഭാഗമായി എത്തുന്ന ആളുകളെ ആദ്യംസ്വീകരിക്കുന്നത് തടാകത്തില്‍ ഈ കൊടുംതണുപ്പത്തും വെള്ളത്തിന് മുകളിലൂടെ ഓടിക്കളിക്കുന്ന പറവകളാണ്. പ്രാവിന് സമാനമായ പക്ഷിയാണവ. മീന്‍പിടുത്തത്തിലാണവര്‍. തണുപ്പിനെ പ്രതിരോധിക്കുന്നതരം തോല്‍ അവയുടെ ശരീരത്തിലുണ്ടാവാം.

പട്ടാളത്തിനിടയിലെ ജീവിതം

കാശ്മീരില്‍ പൊതുവെ കാണപ്പെടുന്ന മറ്റൊരുജീവിവര്‍ഗം നായയാണ്. നഗരത്തില്‍ എവിടെയും നായകളെ കാണാം. നായയോട് പൊതുവെ അത്രകണ്ട് അകല്‍ച്ച കശ്മീരികള്‍ക്കില്ല. അവ അതിന്റെ പാട്ടിന ്ജീവിച്ചുകൊണ്ടിരിക്കുന്നു. ആരും ശുശ്രൂഷിക്കുകയോ ഉപദ്രവിക്കുകയോ ചെയ്യുന്നില്ല. ശരീരത്തില്‍ ഇവയ്ക്കും തണുപ്പിന്റെ പ്രതിരോധ ആവരണമുണ്ടായിരിക്കാം. ഡല്‍ഹിയിലും മറ്റും നായകള്‍ക്ക് ആളുകള്‍ മേല്‍വസ്ത്രം കെട്ടിക്കൊടുക്കുന്നത് കണ്ടിട്ടുണ്ടെങ്കിലും ശ്രീനഗറില്‍ അത് കണ്ടില്ല. മൈനസില്‍ 20 ഡിഗ്രിവരെയാണ് കാശ്മീരിന്റെ മിക്കയിടത്തും.പട്ടണത്തില്‍ പകല്‍ മൈനസ് ഒന്നിനോടടുത്തായിരിക്കും താപനില. ആളുകള്‍ ഷെര്‍വാണിക്കിടയില്‍ കൂടക്കുള്ളിലെ മണ്‍കലത്തില്‍ കല്‍ക്കരിയിട്ട് ചൂടാക്കി അതില്‍ ഒരുകൈയിട്ടാണ് നടപ്പ്. കംഗ്രിയെന്നും സക്കിടിയെന്നുമാണ്ിതിന്റെ പേര്.
ജമ്മുകാശ്മീരിന്റെ തലസ്ഥാനമായ ശ്രീനഗറിലാണ ്‌സെക്രട്ടറിയേറ്റും ലെഫ്.ഗവര്‍ണറുടെ വസതിയുമൊക്കെയുള്ളതെങ്കിലും മഞ്ഞുകാലത്ത് ആറുമാസത്തേക്ക് ജമ്മുവിലാകും സംസ്ഥാനഭരണ സിരാകേന്ദ്രം .ഒക്ടോബറോടെ മാറ്റപ്പെടുന്ന ഭരണകേന്ദ്രം പിന്നീട് തിരിച്ചെത്തുക ഫെബ്രുവരിയോടെയായിരിക്കും. ഞങ്ങള്‍താമസിച്ച ഷാലിമാര്‍ പൊതുവെ ശാന്തമാണെന്ന ്പുറത്തേക്ക്‌തോന്നുമെങ്കിലും അകത്ത് സാമൂഹികവും രാഷ്ട്രീയവുമായി അത്രകണ്ട് ശാന്തമല്ല. ഡിസംബറില്‍ 20നാണ് ഞങ്ങള്‍ അവിടെയെത്തിയത്.പക്ഷേ അതിന് ഒരാഴ്ചമുമ്പ് അവിടെ പൊലീസ് വാഹനത്തിന് നേര്‍ക്ക്ഭീകരര്‍ വെടിയുതിര്‍ത്ത് ഏതാനും പൊലീസുകാര്‍ മരണപ്പെട്ടിരുന്നു. വിനോദസഞ്ചാരികള്‍ക്ക് പ്രത്യേകിച്ചൊരു സുരക്ഷയുംഅവിടെ ലഭിക്കുന്നില്ല. എവിടെയും പട്ടാളത്തിന്റെയും അര്‍ധസൈനികവിഭാഗങ്ങളുടെയും സാന്നിധ്യം കാണാറുണ്ടെങ്കിലും അവരൊന്നും യാത്രികരെ തടസ്സപ്പെടുത്തുകയോ അനാവശ്യചോദ്യങ്ങളുന്നയിച്ച് വഴിമുടക്കുകയോ ഇല്ല. ഷാലിമാറില്‍ ഞങ്ങള്‍ ഭക്ഷണം കഴിച്ചിടത്തിന് തൊട്ട് പട്ടാളക്കാര്‍ പത്ത് മീറ്റര്‍ ഇടവിട്ട് നില്‍ക്കുന്നത് കണ്ടു. പഹല്‍ഗാമിലും മറ്റും ഇതുതന്നെയായിരുന്നും കാഴ്ച. ഇവരെ കണ്ടുകൊണ്ട് കാശ്മീരിലെ കാഴ്ചകളുടെ ഗാംഭീര്യംകൂട്ടാമെന്ന് മാത്രം.
ഷാലിമാറില്‍ നഗരത്തിന്റെ കേന്ദ്രത്തായാണ് ഷാലിമാര്‍ഗാര്‍ഡനുള്ളത്. മുഗള്‍ഭരണകാലത്ത് നിര്‍മിക്കപ്പെട്ട ദൃശ്യഭംഗിയാര്‍ന്ന എടുപ്പുകളുള്ള പൂന്തോട്ടമാണത്. 24രൂപയുടെ ടിക്കറ്റെടുത്ത് അകത്ത് കടന്നാല്‍ തണുപ്പുകാലം കാരണം ചെടികളെല്ലാം ഇലകൊഴിഞ്ഞുനില്‍ക്കുന്നതാണ് കാഴ്ച. മരങ്ങള്‍ക്ക് ചുവട്ടില്‍നിന്ന് ഏതാനും സന്ദര്‍ശകര്‍ ഫോട്ടോകള്‍ പകര്‍ത്തുന്നുണ്ട്. മലയിറങ്ങിവരുന്ന ചെറിയകനാലില്‍ വെള്ളമില്ല. കനാലിലെ ചെളി നീക്കുകയാണ് തൊഴിലാളികള്‍. തൊട്ടടുത്ത കനാലിലേക്കാണ് മലകളില്‍നിന്നെത്തുന്ന വെള്ളം ഒഴുകുക. അതിലും കാര്യമായവെള്ളമില്ല. ദാല്‍തടാകത്തില്‍ അത് ചെന്നുചേരുന്നു. ദാല്‍തടാകത്തെരക്ഷിക്കുക (സേവ് ദാല്‍) എന്ന ബോര്‍ഡുകള്‍ പലയിടത്തും ഷാലിമാറില്‍ കാണാം. ദാല്‍വൃത്തിയാക്കുന്ന ജോലിയിലാണിപ്പോള്‍ ഭരണകൂടം. എല്ലാം സര്‍ക്കാര്‍ സ്വന്തമായാണ് ചെയ്യുന്നത.് കരാറുകാരെ ഏല്‍പിക്കുന്നത് തുലോംകുറവാണ്. ദാല്‍ താടകക്കരയില്‍വിനോദത്തിനായി പാര്‍ക്കും മറ്റും നിര്‍മിക്കുന്നതും കാണാനായി. കശ്മീരിലെ വീടുകള്‍ക്കൊന്നും അടച്ചിട്ട ജനാലകളില്ലെന്നതാണ് പ്രത്യേകത. ആരും ചാടിയോ മറ്റോ അകത്തുകടക്കില്ല. ജനലുകളില്‍ മരത്തിന്റെ ഇഴകള്‍ കാണാമെങ്കിലും വാതിലുകള്‍ പൊതുവെ കാണാറില്ല. മോഷണം തീരെയില്ലെന്നാണ് ടൂര്‍ഓപ്പറേറ്റര്‍ പറഞ്ഞത്.

(കശ്മീര്‍ കാഴ്ചകള്‍  എന്ന പുസ്തകത്തില്‍നിന്ന്‌
– ജലീല്‍ഖാദര്‍ )

ദാര്‍ശനിക ഗരിമയുള്ള ചിത്രങ്ങളിലൂടെ ലോകസിനിമയിലെ ഇതിഹാസമായി മാറിയ ഹംഗേറിയന്‍ സംവിധായകന്‍ ബേല താറിന് 27ാമത് ഐ.എഫ്.എഫ്.കെയില്‍ ലൈഫ്ടൈം അച്ചീവ്മെന്റ് പുരസ്‌കാരം സമ്മാനിക്കും. പത്തുലക്ഷം രൂപയും ശില്‍പ്പവുമടങ്ങുന്നതാണ് അവാര്‍ഡ്. മാനുഷിക പ്രശ്നങ്ങളെ ദാര്‍ശനികമായി സമീപിച്ചുകൊണ്ട് സവിശേഷമായ ആഖ്യാനശൈലിയിലൂടെ അവതരിപ്പിക്കുന്ന ബേലാ താറിന്റെ ആറ് ചിത്രങ്ങള്‍ മേളയില്‍ പ്രദര്‍ശിപ്പിക്കും. അദ്ദേഹത്തിന്റെ ഏറ്റവും മികച്ച ചിത്രങ്ങളായ ദ ട്യൂറിന്‍ ഹോഴ്സ്, വെര്‍ക്ക്മീസ്റ്റര്‍ ഹാര്‍മണീസ് എന്നിവ ഇതില്‍ ഉള്‍പ്പെടുത്തിയിട്ടുണ്ട്. ആദ്യമായി ഇന്ത്യയില്‍ എത്തുന്ന ബേലാ താറിന് ഡിസംബര്‍ 16ന് നടക്കുന്ന സമാപനച്ചടങ്ങില്‍ മുഖ്യമന്ത്രി പിണറായി വിജയന്‍ പുരസ്‌കാരം സമ്മാനിക്കും. ബേലാ താറിന്റെ ചലച്ചിത്രജീവിതത്തെ സമഗ്രമായി പരിചയപ്പെടുത്തിക്കൊണ്ട് സി.എസ്.വെങ്കിടേശ്വരന്‍ എഴുതിയ ‘കാലത്തിന്റെ ഇരുള്‍ഭൂപടങ്ങള്‍’എന്ന പുസ്തകം ചലച്ചിത്ര അക്കാദമി പ്രസിദ്ധീകരിക്കും.

കേരള സംസ്ഥാന ചലച്ചിത്ര അക്കാദമി 2022 ഡിസംബര്‍ 9 മുതല്‍ 16 വരെ തിരുവനന്തപുരത്ത് സംഘടിപ്പിക്കുന്ന 27ാമത് ഐ.എഫ്.എഫ്.കെയില്‍ 70 രാജ്യങ്ങളില്‍നിന്നുള്ള 184 സിനിമകള്‍ പ്രദര്‍ശിപ്പിക്കും. ഡിസംബര്‍ ഒമ്പതിന് വൈകിട്ട് തിരുവനന്തപുരം നിശാഗന്ധി ഓഡിറ്റോറിയത്തില്‍ നടക്കുന്ന ചടങ്ങില്‍ മുഖ്യമന്ത്രി പിണറായി വിജയന്‍ മേളയുടെ ഉദ്ഘാടനം നിര്‍വഹിക്കും. സംസ്‌കാരിക വകുപ്പ് മന്ത്രി വി.എന്‍. വാസവന്‍ അധ്യക്ഷത വഹിക്കും.

ദാര്‍ദന്‍ ബ്രദേഴ്സ് സംവിധാനം ചെയ്ത ടോറി ആന്റ് ലോകിതയാണ് ഉദ്ഘാടന ചിത്രം. ഫ്രഞ്ച് ഭാഷയിലുള്ള ഈ ബെല്‍ജിയന്‍ ചിത്രത്തിന്റെ ഇന്ത്യയിലെ ആദ്യപ്രദര്‍ശനമാണ് ഇത്. കഴിഞ്ഞ മെയില്‍ നടന്ന കാന്‍ ചലച്ചിത്രമേളയുടെ മല്‍സര വിഭാഗത്തില്‍ പ്രദര്‍ശിപ്പിക്കുകയും കാന്‍ 75ാം വാര്‍ഷിക പുരസ്‌കാരം നേടുകയും ചെയ്ത ഈ ചിത്രം, ആഫ്രിക്കയില്‍ ജനിച്ച് ബെല്‍ജിയം തെരുവുകളില്‍ വളരുന്ന അഭയാര്‍ത്ഥികളായ ഒരു ആണ്‍കുട്ടിയുടെയും പെണ്‍കുട്ടിയുടെയും ആത്മബന്ധത്തിന്റെ കഥ പറയുന്നു.

അന്താരാഷ്ട്ര മല്‍സരവിഭാഗത്തില്‍ 14 സിനിമകളും മലയാള സിനിമ റ്റുഡേ വിഭാഗത്തില്‍ 12 ചിത്രങ്ങളും ഇന്ത്യന്‍ സിനിമ നൗ വിഭാഗത്തില്‍ ഏഴ് സിനിമകളും പ്രദര്‍ശിപ്പിക്കും. സര്‍റിയലിസ്റ്റ് സിനിമയുടെ ആചാര്യനെന്നറിയപ്പെടുന്ന ചിലിയന്‍-ഫ്രഞ്ച് സംവിധായകന്‍ അലഹാന്ദ്രോ ജൊഡോറോവ്സ്‌കി, കാന്‍മേളയില്‍ രണ്ടുതവണ പാം ദി ഓര്‍ നേടുക എന്ന അപൂര്‍വബഹുമതിക്ക് ഉടമയായ സെര്‍ബിയന്‍ സംവിധായകന്‍ എമിര്‍ കുസ്തുറിക്ക, ജര്‍മ്മന്‍ സംവിധായകന്‍ എഫ്.ഡബ്ള്യു മുര്‍നോ എന്നിവരുടെ വിഖ്യാത ചിത്രങ്ങളുടെ പ്രത്യേക പാക്കേജുകള്‍ മേളയുടെ മുഖ്യ ആകര്‍ഷണമാവും. കണ്‍ട്രി ഫോക്കസ് വിഭാഗത്തില്‍ ആറ് സമകാലിക സെര്‍ബിയന്‍ സിനിമകള്‍ ഉള്‍പ്പെടുത്തിയിട്ടുണ്ട്. തല്‍സമയ സംഗീതത്തിന്റെ അകമ്പടിയോടെ അഞ്ച് നിശ്ശബ്ദ ചിത്രങ്ങള്‍ പ്രദര്‍ശിപ്പിക്കും. ബ്രിട്ടീഷ് ഫിലിം ഇന്‍സ്റ്റിറ്റ്യൂട്ടിന്റെ സൗത്ബാങ്ക് തിയേറ്ററിലെ പിയാനിസ്റ്റ് ആയ ജോണി ബെസ്റ്റ് ആണ് നിശ്ശബ്ദചിത്രങ്ങളുടെ പ്രദര്‍ശനത്തിനിടെ തല്‍സമയം പശ്ചാത്തല സംഗീതം പകരുന്നത്.

പുനരുദ്ധരിച്ച ക്ളാസിക് സിനിമകളുടെ വിഭാഗത്തില്‍ ജി.അരവിന്ദന്റെ ‘തമ്പ്’ പ്രദര്‍ശിപ്പിക്കും. മലയാളത്തിലെ നവതരംഗത്തിന് തുടക്കം കുറിച്ച ‘സ്വയംവര’ത്തിന്റെ അന്‍പതാം വാര്‍ഷികാഘോഷവേളയില്‍ ചിത്രത്തിന്റെ പ്രത്യേകപ്രദര്‍ശനവും മേളയില്‍ ഉണ്ടായിരിക്കും. സംവിധായകന്‍ അടൂര്‍ ഗോപാലകൃഷ്ണനെ ചടങ്ങില്‍ ആദരിക്കും.

ക്യാമറയെ സമരായുധമാക്കി അവകാശപ്പോരാട്ടം നടത്തുന്ന ചലച്ചിത്രപ്രവര്‍ത്തകരെ പ്രോല്‍സാഹിപ്പിക്കുന്നതിനുവേണ്ടി ഏര്‍പ്പെടുത്തിയ സ്പിരിറ്റ് ഓഫ് സിനിമ അവാര്‍ഡ് ഇത്തവണ ഇറാനിയന്‍ ചലച്ചിത്രകാരി മഹ്നാസ് മുഹമ്മദിക്ക് സമ്മാനിക്കും. അഞ്ചു ലക്ഷം രൂപയും ശില്‍പ്പവും അടങ്ങുന്നതാണ് അവാര്‍ഡ്.

മേളയോടനുബന്ധിച്ച് മുഖ്യവേദിയായ ടാഗോറില്‍ രണ്ട് എക്സിബിഷനുകള്‍ സംഘടിപ്പിക്കും. മാങ്ങാട് രത്നാകരന്‍ ക്യറേറ്റ് ചെയ്ത പുനലൂര്‍ രാജന്റെ 100 ഫോട്ടോകളുടെ പ്രദര്‍ശനമായ ‘അനര്‍ഘ നിമിഷം’, അനശ്വരനടന്‍ സത്യന്റെ 110ാം ജന്മവാര്‍ഷിക വേളയില്‍ അദ്ദേഹത്തിന്റെ 20 വര്‍ഷത്തെ ചലച്ചിത്രജീവിതത്തില്‍നിന്നുള്ള 110 മിഴിവാര്‍ന്ന ചിത്രങ്ങള്‍ ശേഖരിച്ച് ആര്‍.ഗോപാലകൃഷ്ണന്‍ തയാറാക്കിയ ‘സത്യന്‍ സ്മൃതി’ എന്നീ പ്രദര്‍ശനങ്ങളാണ് സംഘടിപ്പിക്കുന്നത്.

മേളയുടെ ഭാഗമായി സംവിധായകരുമായി സംവദിക്കുന്ന ഇന്‍ കോണ്‍വെര്‍സേഷന്‍, ഓപണ്‍ ഫോറം, മീറ്റ് ദ ഡയറക്ടര്‍, മണ്‍മറഞ്ഞ ചലച്ചിത്രപ്രവര്‍ത്തകര്‍ക്ക് സ്മരണാഞ്ജലിയര്‍പ്പിക്കുന്ന ഹോമേജ്, അരവിന്ദന്‍ സ്മാരക പ്രഭാഷണം തുടങ്ങിയ അനുബന്ധപരിപാടികള്‍ ഉണ്ടായിരിക്കും. മുഖ്യവേദിയായ ടാഗോര്‍ തിയേറ്റര്‍ പരിസരത്ത് എല്ലാ ദിവസവും രാത്രി ഒമ്പതുമണിക്ക് കലാസാംസ്‌കാരിക പരിപാടികള്‍ സംഘടിപ്പിക്കും.